DOROTA KULIG O WIELOKULTUROWEJ ŁABOWEJ

Język hebrajski podaje kilka określeń cmentarza żydowskiego. Najpowszechniejszym hebrajskim określeniem cmentarza jest dom grobów (hebr. bejt kwarot). Bywa on także nazwany dom wieczności (hebr. bejt olam). Żydzi w Polsce bardzo często posługiwali się jidyszową formą tych hebrajskich słów: bejsakwores, bejsojlem. Wśród ludności polskiej popularne było i jest do dzisiaj określenie „kirkut”. To słowo pochodzące z języka niemieckiego, oznacza teren wokół kościoła, na którym grzebano zmarłych; i nie ma nic wspólnego z cmentarzami żydowskimi. Stosunkowo często używano też określenia „okopisko”. Żadne z tych dwóch określeń nie było stosowane przez Żydów w odniesieniu do cmentarzy żydowskich. Głęboka wiara Żydów wyrażająca się w przekonaniu, że śmierć to powrót do Boga, który jest Bogiem żyjących, znajduje wyraz w określeniu cmentarza jako bejt moed lekol chai (dom przeznaczony dla wszystkich żyjących) lub bejt chaim (dom życia).

Cmentarz w kulturze żydowskiej to szczególne miejsce. Obwarowany szeregiem zakazów i nakazów, przez wieki był obiektem budzącym lęk, a także źródłem wielu przesądów. Wierzono, że zamieszkują go demony, a pozostanie na cmentarzu na noc, uważano za niebezpieczne. Te objawy zapoczątkowały zwyczaj grodzenia cmentarzy, który chroni również teren cmentarza przed zdewastowaniem. Bogata kultura i tradycja żydowska podają szereg przepisów dotyczących cmentarzy. Cmentarz to miejsce bez którego nie mogła istnieć żadna gmina żydowska. Posiadanie cmentarza było dla gminy żydowskiej najważniejszą sprawą. Podstawową zasadą przy jego zakładaniu jest to, że ustanawia się go na wieczność. Nawet gdy w wyniku zniszczeń jest on pozbawiony nagrobków, jego terenu nie można przeznaczyć na inne cele. Przeniesienie zwłok jest możliwe tylko w wyjątkowych sytuacjach: gdy cmentarz jest zagrożony zdewastowaniem, gdy zwłoki zmarłego można przenieść do Ziemi Izraela. Na cmentarzu nie wolno wykonywać czynności, które mogą wyrażać brak szacunku dla zmarłych. Do tych czynności zalicza się m.in. spożywanie posiłków i napojów; nie wolno używać cmentarza jako skrótu drogi, zabrania się również na nich wypasać zwierząt. Jedyną modlitwą, którą można odmawiać na cmentarzu, jest modlitwa za dusze zmarłych; nie wolno czytać Tory, wykonywanie tej czynności wyraża brak szacunku do zmarłych, którzy tej czynności wykonywać już nie mogą. Cmentarz żydowski służy jako miejsce pochówku dla wszystkich Żydów – tych pobożnych, ale i tych, którzy za życia nie przestrzegali religii ojców. Ważne jednak, aby podczas wyboru miejsca pochówku przestrzegać kilku zasad. Zachowywano chronologię, a zmarłych grzebano blisko siebie. Minimalna szerokość miedzy grobami, którą należało zachować wynosiła co najmniej 6 dłoni. Nie grzebano pobożnego obok złoczyńcy, osobne miejsca mieli rabini i uczeni. Na niektórych cmentarzach kobiety i mężczyźni spoczywają w osobnych kwaterach; wyjątek stanowią małżonkowie, którzy mogą być pochowani w sąsiadujących grobach. Mężczyźni, wchodząc na cmentarz, powinni założyć nakrycie głowy. Szczególna rolę pełniło w gminie bractwo pogrzebowe zwane chewra kadisza (aram. święte bractwo). Organizowało pochówek, pełniąc posługę przy zmarłym, przygotowując ciało zmarłego do pogrzebu; opiekowało się ubogimi. Ich posługa cieszyła się wielkim szacunkiem w społeczności.

Na cmentarzach stawiano domy przedpogrzebowe, gdzie członkowie bractwa spełniali swój obowiązek przygotowania zmarłego do pogrzebu. Groby były orientowane na linii wschód-zachód, a nagrobek stawiano przy głowie (zachodnia strona grobu) lub przy nogach zmarłego, z tekstem inskrypcji skierowanym na wschód. Cmentarze, groby oraz zmarli uznawani są za rytualnie nieczystych. Ta nieczystość rytualna dotyka każdego, kto znajdzie się w odległości mniejszej niż 4 łokcie (ok. 2 metry) od zmarłego lub grobu. Stad wynika potrzeba wykonania rytualnych ablucji (polegająca na rytualnym obmyciu dłoni) po opuszczeniu cmentarza. Jest to powód dla którego Żydzi nie odwiedzali cmentarzy często. Powodem do przybycia na cmentarz jest rocznica śmierci zmarłego członka rodziny, rabina lub cadyka. Na cmentarz przychodzi się także w żydowskim miesiącu elul (przełom sierpnia i września). To ostatni miesiąc żydowskiego roku, czas podsumowania, skruchy. Konieczność zachowania czystości rytualnej dotyczy przede wszystkim kapłanów (hebr. Kohen), którzy musza być rytualnie czyści podczas przyjścia Mesjasza. Kapłan nie mógł zbliżać się do grobów, na cmentarz wchodził tylko wtedy, gdy zmarłego nie miał kto pochować lub w przypadku śmierci członka rodziny (wyjątek stanowiła córka, która wyszła za maż). Ponadto Talmud podaje, że minimalna odległość cmentarza od zabudowań musi wynosić 50 łokci (ok. 25 m).

Odwiedzający cmentarz pozostawiają na grobach wybitnych cadyków czy rabinów można znaleźć niewielkie kamyki. W czasach biblijnych kamienie ułożone na kartki z modlitwami skierowanymi do Boga za ich pośrednictwem (kwitłech). Na macewach można znaleźć niewielkie kamyki. W czasach biblijnych kamienie ułożone na miejscu pochówku zabezpieczały go przed zniszczeniem ze strony zwierząt, ponadto była to informacja dla kapłanów, ze w pobliżu jest grób i że takie miejsce muszą ominąć. W tradycji żydowskiej nie było zwyczaju dekorowania grobów kwiatami. Te tradycję przechowuje judaizm ortodoksyjny, wychodząc z założenia, ze nie służy zmarłym, tylko żyjącym. Zwyczaj dekorowania grobów kwiatami coraz częściej można spotkać w niektórych kręgach Żydów. Judaizm reformowany i konserwatywny nie sprzeciwia się sadzeniu na cmentarzu krzewów i kwiatów.

Symbole nagrobkowe na cmentarzu w Łabowej

Świeczniki – symbol świecznika wskazuje na nagrobek kobiety. To znak najważniejszej powinności kobiety w judaizmie, którym jest zapalnie i błogosławieństwo świateł szabatu. Może symbolizować również czas śmierci, tj. szabat lub dzień przed szabatem. Motyw złamanej świecy to symbol przerwanego życia. Liczba ramion nie była określona. Spotykane są dwa lichtarze, trzy- i pięcioramienne świeczniki. Symbolika świecznika zmienia się, gdy przyjmuje postać menory (hebr. lampa) – świecznika siedmioramiennego i jako taki mógł być umieszczany na nagrobkach  mężczyzn.

Kosz obfitości – ten piękny symbol, w swoim znaczeniu odwołuje się do koszów z pierwocinami plonów. W koszach najczęściej umieszczano owoce i kwiaty.  Symbol ten bywa zestawiany z symbolami zwierząt (np. ptaki).

Dzban – to symbol zdobiący grób mężczyzny, pochodzącego z rodu Lewiego. Zadaniem Lewitów było asystowanie kapłanom, obmywanie im rąk przed błogosławieństwem w Świątyni Jerozolimskiej.

Korona – to popularny symbol spotykany na nagrobkach w całej Polsce, ma wiele znaczeń. Symbolizuje Torę; korona zdobi nagrobki osób poważanych, pobożnych (rabinów, ale i żon, i córek).

Zasłona – to symbol, który bardzo często występuje z innym symbolem, uosabia miejsce przejścia; zawsze jest przedstawiana jako dwuczęściowa podwieszona tkanina. Może tez symbolizować rodzaj bramy oddzielającej świat żywych od świata umarłych.

Lew – jest symbolem wieloznacznym. Symbolizuje lud Izraela, pochodzenie od plemienia Judy. Może odnosić się do imienia zmarłego: Jehuda, Lejb (jidysz), Arie (hebr.). jest symbolem potęgi. Biblijna sentencja z księgi Amosa ukazuje moc lwa: „Gdy lew zaryczy, któż się nie ulęknie?” (Am 3,8). Jako symbol świecki prezentuje znak zodiaku.

Jeleń – to kolejny wieloznaczny symbol. Wskazuje na imię zmarłego, w odniesieniu do mężczyzn: Hirsz (jidysz), Naftali, Cwi (hebr.), w przypadku kobiet, imię Lea oznacza łanię, jednak symbol jelenia odnosi się w głównej mierze do mężczyzn. Jelen symbolizuje pragnienie Boga: „Jak łania pragnie wody ze strumieni, tak dusza moja pragnie Ciebie, Boże” (Ps 42,2).

Dłonie w geście błogosławieństwa – ten symbol zdobi magrobki kapłanów, potomków arcykapłana Aarona.

Gołąb – symbol duszy unoszącej się do tronu Boga, uosabia pokój i zgodę. Może mieć odniesienie do imienia zmarłej. Hebr. Imię Cypora, podobnie jak jidyszowa Fajgel, oznacza ptaka, z kolei Tauba to gołąb.

Tekst inskrypcji

Tekst epitafium na nagrobkach żydowskich ma określoną formę. Może on się zmieniać w zależności od lokalnych tradycji i zwyczajów. Najczęściej spotykany układ przedstawia się następująco:

1. Formuła początkowa
2. Epitety i zwroty pochwalne
3. Imię zmarłego
4. Data śmierci (ewentualnie pogrzebu)
5. Formuła końcowa

Cmentarz żydowski w Łabowej

Cmentarz położony jest przy drodze biegnącej do Uhrynia. Na łabowskim cmentarzu spoczywają zarówno Żydzi łabowscy jak i żydowscy mieszkańcy okolicznych miejscowości. Stan zachowania nagrobków od drogi ma wzgórze i była zaledwie 1/3 jego dzisiejszej powierzchni. Cześć środkowa oraz południowa zostały połączone później. Obecnie teren cmentarza zajmuje powierzchnię 0, 38 ha i jest nieco mniejszy od powierzchni, która zajmował przed 1939 rokiem, czyli po jego powiększeniu. W części północno-wschodniej, blisko drogi, w samym rogu cmentarza stał kiedyś budynek, prawdopodobnie był to dom przedpogrzebowy, w którym przygotowywano zmarłych do pogrzebu. Na dawnej mapie katastralnej został oznaczony numerem 228. Rozkład nagrobków na cmentarzu jest nierównomierny. Najmniej zasobna w nagrobki jest część znajdująca się najbliżej drogi prowadzącej do Uhrynia. W tej części znajduje się najwięcej najstarszych nagrobków. Ten najstarszy, jak dotąd odnaleziony nagrobek, znajduje się właśnie w tej części; mieści się tuż przy ogrodzeniu, we wschodniej części cmentarza. Został postawiony dla Mendla, syna Abrahama, który zmarł miedzy 22 sierpnia a 19 września 1838 roku. Bez wątpienia pochówki odbywały się do wybuchu II wojny światowej, ale zachowały się również te z okresu wojny, np. macewa położona  w części południowej cmentarza. Solidna macewa z piaskowca stoi w części północnej cmentarza. Należy do zmarłego o imieniu Menasse, syna Jakowa, który zmarł 25 dnia miesiąca szwat, 5700 roku, czyli 4 lutego 1940 roku. Wierzymy, że, jak podaje inskrypcja wyryta na jego nagrobku, „znalazł schronienie w cieniu nauczycieli bogobojnych”. Symbolika łabowskich stel nie jest zróżnicowana. Na 258 macew bezpowrotnie utraconych zostało aż 59 symboli. Dominują przedstawienia świeczników, gołębic, koron, symbole religijne. Tylko nieliczne symbole wanitatywne, symbolizujące śmierć osoby młodej, przełamują tę konwencję. Uwagę przyciąga jednak kilka nagrobków z pięknymi symbolami, przy których warto zatrzymać się dłużej, np. macewa z symbolem dłoni złożonych w geście błogosławieństwa. Nagrobek z tym symbolem odnajdziemy w środkowej części cmentarza, należy on do Icchaka Ajzyka Kanengiessera, syna Mosze i Perl. Pochodził z rodu kapłańskiego, zmarł w wieku 24 lat. Inskrypcja nagrobna. Na nagrobku wyryto zdanie: „Święci na wysokościach wyszli mu na spotkanie: w Łabowej jedynym typem nagrobka jest macewa. Do wykonania większości stel posłużył piaskowiec. Cmentarz zachował tradycyjny charakter i jest bardzo skromny. Próżno szukać wyraźnych chrześcijańskich wpływów bądź innych nurtów, różnorodnych nagrobków w typie obelisków czy też innych monumentalnych form rzeźbiarskich. Gmina żydowska w Łabowej była niedużą ubogą gminą. W przeciwieństwie do dużych ośrodków jak Kraków nowinki ówczesnego świata nie trafiały tu szybko i nie odrywały jej mieszkańców od codziennej pracy i tradycyjnego życia religijnego. Mimo to zachowało się kilka ciekawych form nagrobków, którym warto przyjrzeć się bliżej. Uwagę przyciąga nagrobek położony w środkowej części cmentarza. Wyższy od pozostałych, jest wykonany z marmuru. Wyraźnie wyróżnia się spośród reszty nagrobków. Postawiony został dla Mindel Frey, zmarłej w styczniu 1912 roku w wieku  30 lat. Była córka Aleksandra Zisla z rodu kapłańskiego. Nagrobek reprezentuje zmodyfikowaną stelę z dwiema kolumnami, między którymi znajduje się inskrypcja. Całość dopełnia informacja w języku niemieckim podająca datę urodzin i śmierci kobiety. Bogata inskrypcja  pełna jest żalu z powodu jej śmierci (zmarła w wyniku gorączki połogowej). Wyryty napis wyraża wiarę w życie wieczne w słowach: „Miejsce zamieszkania świętych będzie miejscem jej spoczynku”. Na cmentarzu można również znaleźć nagrobki, których całość stanowią dwie stele. Jedna większa ustawiona przy głowie zmarłego. Zapisano tu najważniejsze informacje o zmarłym. Druga mniejsza, po przeciwnej stronie; na niej widnieje fragment modlitwy za duszę zmarłego: „Boże Pełen Miłosierdzia” (hebr. El Male Rachamim). Miedzy stelami znajduje się kamienny blok łączący oba kamienie nagrobne. Ten typ prezentuje osiem nagrobków w części środkowej i południowej cmentarza. Począwszy od drugie połowy XIX wieku na nagrobkach pojawiają się sygnatury warsztatów kamieniarskich, była to forma reklamy. W Łabowej na cmentarzu podpis kamieniarza odnajdziemy na dwóch nagrobkach. Wspomnianym wcześniej nagrobku Mindel Frey oraz nagrobku Chaima Szlomo, który zmarł 19.04.1929 roku. Cmentarz żydowski w Łabowej przetrwał, mimo konsekwentnego wymazywania podczas II wojny światowej śladów Żydów. Na pewno wyróżnia się spośród innych tego typu obiektów w powiecie nowosądeckim ilością nagrobków i stanem ich zachowania. Pozwala poszerzać wiedzę o Żydach, dawnych mieszkańcach Łabowej i okolic.

Bibliografia:

1. Leszek Hońdo, Hebrajska epigrafika nagrobkowa w Polsce, Kraków, TAiWPN UNIVERSITAS, 2014, ISBN 97883-242-2386-2
2. Leszek Hońdo, Cmentarz żydowski w Tarnowie, Kraków, wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2001
3. Cmentarze żydowskie w Polsce: nagrobki i epitafia, Polska Sztuka Ludowa, t. 43, nr 1-2, 1989, s. 27-44

Opracowała: Dorota Kulig