Rolnicza Spółdzielnia Produkcyjna „Pionier” (RSP) w Łabowej założona w 1952 roku prowadziła działalność gospodarczą do 2018 roku. Była miejscem pracy wielu mieszkańców nie tylko Łabowej.
Powstawanie spółdzielni produkcyjnych na polskiej wsi po II wojnie światowej było wyłącznie wynikiem politycznych decyzji władz państwowych i partyjnych. Do 1948 r. władza ludowa nie podejmowała działań zmierzających do kolektywizacji wsi, twierdząc, iż indywidualne rolnictwo będzie jednym z elementów budowy socjalizmu w Polsce. Władysław Gomułka twierdził, że „w polskich warunkach byłaby szkodliwa gospodarczo. Decyzje o kolektywizacji rolnictwa zapadły jednak „wyżej”, a zadecydowało o tym w połowie 1948 r. Biuro Informacyjne partii komunistycznych i robotniczych w krajach będących w strefie wpływów Związku Radzieckiego. Wówczas o przyspieszonej kolektywizacji zadecydowano na plenum KC PPR odbywającym się w lipcu, sierpniu i wrześniu 1948 r. Program kolektywizacji w Polsce był wprowadzany w życie w 1949 r. i wynikał z czysto politycznych przesłanek. Założycielami i inicjatorami wielu spółdzielni byli członkowie PZPR i ZSL.
Ściśle określone wytyczne otrzymały również władze polityczne powiatu nowosądeckiego. W marcu 1949 r. na konferencję KP PZPR w Nowym Sączu przybyli wysłannicy Komitetu Wojewódzkiego, na której była mowa o konieczności przyspieszonej kolektywizacji wsi. Nie ukrywano zresztą, że celem tych działań była propaganda socjalistycznego sposobu życia, a nie poprawa gospodarowania na wsi.
W pierwszej połowie lat pięćdziesiątych ubiegłego stulecia w powiecie Nowy Sącz spółdzielnie produkcyjne powstały w następujących miejscowościach: Berest, Czyrna, Dubne, Florynka, Jastrzębik, Królowa Ruska, Krynica, Lipnica Wyżna, Łabowa, Milik, Mochnaczka Niżna, Nowa Wieś, Piorunka, Polany, Powroźnik, Słotwiny, Szczawnik, Tylicz, Wierchomla, Złockie, Żegiestów. W większości przypadków spółdzielnie te działały na słabo zagospodarowanych terenach wsi połemkowskich. Wśród chłopów w powiatach województwa krakowskiego, w tym także w powiecie nowosądeckim, istniał silny opór chłopów przeciw kolektywizacji, którzy obawiali się tworzenia kołchozów na wzór radziecki.
Instruktorem Wydziału Rolnego KW PZPR, który często gościł na Sądecczyźnie, była Danuta Walocha. Uczestniczyła w wielu zebraniach założycielskich. W spotkaniu założycielskim spółdzielni produkcyjnej w Łabowej Walochowa uczestniczyła 3 grudnia 1952 r. Pracę około założenia tej spółdzielni prowadził pięcioosobowy komitet założycielski (w tym 4 towarzyszy), który wysłał dziesięciu łabowskich rolników na wycieczkę na Ziemie Zachodnie Polski celem zwiedzenia tamtejszych spółdzielni. W tym czasie w Łabowej było 115 domów i 98 gospodarstw rolnych, z czego 66% stanowiły gospodarstwa o pow. od 5-10 ha. Na zebranie założycielskie spółdzielni w Łabowej przybyło około 40 osób, w tym około 15 członków PZPR, 1 ZSL, reszta bezpartyjni. Na zebraniu zwołanym przez Józefa Zaczyka, sołtysa wsi, obecni byli przedstawiciele władz powiatowych: tow. Bernaś, I sekretarz KP PZPR oraz tow. Jagiełło, kierownik Wydziału Rolnictwa Prezydium PRN w Nowym Sączu, którzy zaproponowali zebranym założenie Rolniczej Spółdzielni Produkcyjnej. Nie wszyscy podpisali deklarację przystąpienia do spółdzielni. Po dyskusji statut podpisało 11 osób (zgodnie z kroniką RSP) i tym samym byli to pierwsi członkowie spółdzielni.
W sprawozdaniu do KW PZPR Walochowa zapisała natomiast, że w roku 1952 „chłopi tejże gromady założyli sobie spółdzielnię produkcyjną typ I b RZS, w liczbie 15 (poprawione z 14 na 15), w tym 18 członków”. Walochowa zachwalała działalność POP w Łabowej, dowodząc, iż to dzięki niej znaczna część chłopów z tej miejscowości zdecydowała się na gospodarkę zespołową.
Sąd Powiatowy w Nowym Sączu zarejestrował spółdzielnię w styczniu 1953 roku. Spółdzielni nadano imię „Pionier”. Statut spółdzielni narzucony był odgórnie przez władze polityczne. Spółdzielcy z Łabowej zaczęli zespołową gospodarkę na wkładach gruntowych członków o łącznym obszarze ok. 63 ha. Ozime zasiewy (zboża, koniczyna) oraz uprawiska, tj. pola po okopowych indywidualni członkowie spółdzielni zbierali osobiście, a pozostałe grunty obsiewane były zespołowo. Usługi mechaniczne i opiekę agrotechniczna agronoma świadczył POM w Krynicy. Wśród miejscowej ludności spółdzielnia była nazywana zwyczajowo „kołchozem”.
W 1954 roku Wydział Rolnictwa Prezydium PRN w Nowym Sączu przekazał na rzecz RSP wszystkie grunty z Państwowego Funduszu Ziemi położone we wsi Łabowa, a z Administracji Lasów Państwowych 2 ha. W 2003 roku spółdzielnia posiadała 115,68 ha gruntów, w tym 77,48 ha lasu. Na części nieużytków zbudowano stawy rybne do hodowli troci i łososia przeznaczonych do zarybiania rzek. Hodowla troci rozpoczęła się w 1955 roku.
W latach 1954-1955 opracowano plany budowy ośrodka gospodarczego na powierzchni 5 ha. Teren wytyczony był na gruntach prywatnych, co wiązało się z przymusową wymianą gruntów, Wywołało to we wsi wielką nienawiść do „kołchozu”. Wytyczenie terenu i pierwsze wykopy pod budowę stodoły odbyły się zatem pod ochroną organów bezpieczeństwa. Chów inwentarza żywego członkowie spółdzielni prowadzili indywidualnie ze względu na brak obory. Uprawy polowe prowadzone były w sposób tradycyjny, czyli wysiewano wszystkie gatunki zbóż, a z okopowych uprawiano ziemniaki. Plany gospodarcze opracowywali zarząd i agronom, ale musiały być podporządkowane odgórnym wytycznym władz. Plan gospodarczy spółdzielni zatwierdzało Prezydium PRN, którego przewodniczącą była wówczas apodyktycznie rządząca Maria Mrzygłód. Zmuszała spółdzielnie m.in. do uprawy lnu na słomę (po kilka ha), uprawy ziół lub planowania wydajności zbóż do wysokości ponad 25 q z 1 ha. W warunkach gospodarski górskiej planowanie takiej wydajności było absurdem. Za niewykonanie planu władze powiatowe rozliczały przewodniczącego RSP oraz agronoma. Z dostaw obowiązkowych zamiast zboża spółdzielnia oddawała ziemniaki i nasiona wyki ozimej. Zamiast dostaw mleka – jako zamiennik oddawano zboże.
Zgodnie z wytycznymi KC PZPR i władz państwowych wsie, w których założono spółdzielnie produkcyjne mogły być zelektryfikowane przy odpłatności 25% kosztów, a pozostałe 75% pokrywał budżet państwa. Koszt elektryfikacji jednego gospodarstwa wynosił od 850-1250 zł w zależności od ilości punktów świetlnych, a spłata należności rozłożona była na 4 lata. W latach 1955-1956 na tej podstawie zelektryfikowane były wsie: Łabowa, Nowa Wieś, Maciejowa. Był to duży postęp, bo dla przykładu wieś Uhryń doczekała się elektryfikacji dopiero w 1972 roku.
O korzyściach elektryfikacji ówczesny kierownik szkoły Władysław Zygmunt odnotował w szkolnej kronice:
Głównym motorem rozwoju wsi była elektryfikacja przeprowadzone w roku 1956. Żarówka rozświetliła mieszkania, rugując niewygodne światło lampy naftowej. W ślad za prądem dotarły do wsi różne, a bardzo pożyteczne urządzenia poruszane energią elektryczną – pojawiły się silniki elektryczne, które mają szerokie zastosowanie w gospodarstwach rolnych, do poruszania młocarni, sieczkarni, żaren, pił tarczowych itp. Wieś zaopatrzyła się w aparaty radiowe, głośniki, pralki elektryczne, żelazka, kuchenki. Dzieci nie muszą męczyć oczu przy lampie naftowej. Zmieniają się warunki życia mieszkańców, zmienia się, choć powoli, mentalność ludzi.
W latach 1954-1956 ilość członków spółdzielni wzrosła do 23 osób.
Po Październiku 1956 roku nastąpiła zmiana polityki rolnej państwa. Powstałe spółdzielnie produkcyjne rozwiązały się. Na terenie powiatu nowosądeckiego z 23 spółdzielni pozostają 3, w tym w Łabowej. Z RSP „Pionier” występuje w tym roku 11 członków, zabierając z powrotem swoje wkłady gruntowe. Opieka POM uległa likwidacji, mogła być świadczona na zasadach odpłatności. Zniesiono odgórne statuty i spółdzielnia opracowała własny statut, zatwierdzony przez Zarząd RSP w Warszawie i zarejestrowany w Sądzie Powiatowym w Nowym Sączu.
Spółdzielnia w Łabowej kontynuowała zatem swoją działalność, skupiając się nadal na produkcji rolnej i hodowlanej (dalej na zasadach indywidualnych z braku własnych obór dla bydła). Ze względu na wysokie koszty usług mechanicznych i agrotechnicznych zadecydowano o zakupie sprzętu mechanicznego i dzięki kredytom bankowym udało się zakupić pod koniec 1958 roku traktor Zetor 25 A, kosiarkę listwową, pług, kultywator, bronę, młocarnię MCC 10 i silnik spalinowy. Obniżyło to znacznie koszty prac polowych.
Kłopoty finansowe spółdzielni miała rozwiązać budowa cegielni uskuteczniona dzięki kredytowi Banku Rolnego, ale po jej uruchomieniu ok. 1958 roku okazało się, że wypalana cegła była kiepskiej jakości. Zawiodła ceglarka wykonana na zmówienie przez Nowosądeckie Zakłady Przemysłu Terenowego. Cegielnia przez okres trzech sezonów wyprodukowała ok. 50 tys. szt. „lichej cegły”. Cegła posłużyła do budowy budynku wylęgarni przy stawach rybnych koło plebanii. Nową inwestycją była natomiast budowa stawów rybnych na Feleczynie przez Rejonowe Przedsiębiorstwo Melioracyjne z Nowego Sącza. Budowę zakończono w 1963 roku.
Egzekutywa KP PZPR podjęła uchwałę o przymusowej hodowli bydła mlecznego, co wiązało się z koniecznością budowy obory na 100 szt. Zmuszono zarząd spółdzielni do zakupu typowej dokumentacji i budowy na gruntach PFZ blisko granicy z Uhryniem, a nie na terenie wcześniej zaplanowanym. Hodowla bydła na dużą skalę nie doszła jednak do skutku, gdyż spółdzielnia nie otrzymała kredytu na budowę, a wszelkie kalkulacje biznesowe sporządzone w Wydziale Rolnictwa nie wykazywały opłacalności hodowli na dużą skalę.
Spółdzielnia zaczęła podupadać. Starania o uruchomienie produkcji ubocznej nie znalazły akceptacji Wojewódzkiego Zarządu RSP z powodu małej ilości członków. Do wniosku spółdzielni przychylił się dopiero nowy prezes WZ RSP dr Oziębło. Uchwalono i zarejestrowano nowy statut spółdzielni, ale Bank Rolny nie udzielił spółdzielni kredytu na zakup maszyn. Dopiero pomoc WZ RSP w Krakowie w zaopatrzeniu maszynowym (przydzielenie ciągnika i kilku maszyn poza rozdzielnikiem) spowodowała zmianę decyzji banku. Decyzją WZ RSP spółdzielnia w Łabowej mogła od 1962 roku prowadzić działalność pozarolniczą w ramach czasu wolnego od produkcji rolnej. Tak rozpoczęła pracę stolarnia.
W latach 1967-1968 wybudowano własnym kosztem w Górnej Łabowej oborę na 50 szt. cieląt. Bukaty eksportowe hodowano do wagi 230-250 kg, a po przebadaniu sprzedawano je do Włoch. Była to w tym czasie rewelacja na skalę wojewódzką. Po wygaśnięciu kontraktu z Włochami, bukaty o wadze 500 kg sprzedawano na rynku krajowym. Za zgoda WRN w Krakowie spółdzielnia skupywała od rolników bydło o różnej wadze, następnie po odchowaniu, sprzedawała.
W latach 1969-1970 wzrosła produkcja rolna oraz produkcja uboczna ze stolarni. Bank Rolny nie stwarzał już problemów w udzielaniu kredytu na produkcję własną, zakup pasz, maszyn, ciągników.
W latach 1972-1974 rozpoczęto modernizację stawów rybnych w celu hodowli pstrąga handlowego oraz wybudowano chłodnie na paszę w budynku wylęgarni. Odchowany narybek sprzedawano na rynku krajowym. W 1975 roku ukończono przebudowę stawów rybnych, łącznie ze stróżówką i chłodnią. Prace wykonano systemem gospodarczym, na czym spółdzielnia zaoszczędziła 560 tys. zł.
W 1973 roku spółdzielnia przejęła od PFZ 26 ha gruntów w Maciejowej, 2,5 ha w Łabowej na terenie planowanym pod budowę ośrodka. Wykupiono również gospodarstwo o obszarze 11,8 ha na obszarze przyszłej budowy.
1973 rok to rozpoczęcie budowy magazynu-stolarni i drogi dojazdowej, wybudowanie w Górnej Łabowej stodoły na siano i drugiego pomieszczenia z przeznaczeniem na tucz trzody chlewnej, a zimą dla owiec, zakup samochodu Star 28. Wszystkie obiekty budowano systemem gospodarczym
W 1972 roku ukończono dokumentację na budowę spółdzielczego ośrodka gospodarczego: trzech bukaciarni na 750 sztuk docelowo, stodoły na siano, stolarni, stacji paliw, warsztatów mechaniczno-remontowych, budynku biurowego z zapleczem kuchennym i salą świetlicową na 100-150 osób, która mogłaby służyć również na za stołówkę. W planie były też inne obiekty. Niestety plany dokumentacji budowlanej zmieniane były jeszcze kilkakrotnie w zależności od decyzji władz nadrzędnych i zmian administracyjnych w kraju, co przedłużyło w czasie rozpoczęcie budowy. Przyczyniła się do zwłoki i reforma administracyjna kraju. Po utworzeniu województwa nowosądeckiego, istniejące tu 5 spółdzielni przyłączono do Wojewódzkiego Związku RSP w Krośnie, w którym stanowiska objęli ludzie nowi, niekompetentni w sprawach spółdzielni rolniczych i którzy odsunęli przedstawicieli sądeckich spółdzielni od udziału w posiedzeniach Zarządu i Rady WZ RSP. Zrezygnowano z budowy bukaciarni oraz owczarni w Kamiannej i w 1978 roku rozpoczęto w końcu budowę ośrodka gospodarczego w Łabowej: budynku administracyjnego, stodoły, owczarni i innych pomieszczeń. Prace wykonała własna brygada remontowo-budowlana.
Tucz trzody chlewnej w ilości 100 sztuk rozpoczęto w 1974 roku. Jednak prowadzona hodowla owiec, młodego bydła i trzody nie przyniosła dochodów, ale utrzymywano ją ze względu na stolarnię, aby spółdzielnia mogła wykazać się zwiększoną produkcją rolną (hodowlaną).
Materiał do produkcji stolarni skupywano od okolicznych rolników po cenach urzędowych. Z puli państwowej otrzymywano jedynie surowiec dębowy zawierający kule i odłamki z lat wojny, które sprowadzano koleją z lasów północnej i zachodniej Polski. Z powodu tych odłamków był w Łabowej obrabiany ręcznie na kloce masarskie, z wyrobów których spółdzielnia była bez mała monopolistą w Polsce.
W 1975 roku spółdzielnia zakupiła tartak w Mochnaczce Wyżnej za ok. 270 tys. zł, dzięki czemu uniezależniła się od usług innych tartaków. Ogólnie poprawiła się sytuacja gospodarcza spółdzielni.
W październiku 1977 roku stanowisko przewodniczącego Zarządu objęła inż. Bernadeta Kowalska, dotychczasowa przewodnicząca spółdzielni w Kopciowicach w woj. katowickim. Mając w poprzedniej spółdzielni kilka brygad remontowych, które dawały poważne dochody z pracy w przemyśle śląskim, przerejestrowała dwie z nich na spółdzielnię w Łabowej. Dzięki napływowi środków finansowych z brygad pracujących na Śląsku nastąpiła znaczna poprawa efektywności gospodarowania spółdzielni.
W tym samym 1977 roku powstaje w Nowym Sączu WZ RSP i powoli wzmacnia się ruch spółdzielczy w całym województwie, powstają nowe spółdzielnie, zwiększa się pomoc organizacyjna.
Od początku 1982 roku Prezesem Zarządu został inż. Władysław Jurczak w miejsce dotychczasowej prezes Bernadety Kowalskiej.
Były to ciężkie lata, na które znaczący wpływ miały przemiany gospodarcze w Polsce. Spółdzielcy poznali, czym jest samorządność. Zasadnicze zmiany w strukturze spółdzielni nastąpiły w roku 1985, kiedy zlikwidowano hodowlę owiec, a wprowadzono produkcję bydła rzeźnego.
W 1986 roku po akceptacji CZ RSP zarejestrowano zmiany dotyczące przedmiotu działania spółdzielni. Spółdzielnia rozpoczęła prowadzenie dość różnorodnej działalności gospodarczej, która pozwalała jej na dostosowanie się do potrzeb rynkowych, warto kilka wymienić:
– Zespołowego gospodarstwa rolnego (prod. Roślinna, zwierzęca, gospodarstwo leśne, pozyskiwanie wikliny, kooperacja z rolnikami indywidualnymi w zakresie produkcji rolnej);
– prowadzenie zakładów wytwórczo-usługowych: Zakład Drzewny w Łabowej – produkcja elementów stolarki budowlanej, wyrobów z drewna na potrzeby własne oraz na sprzedaż na rzecz odbiorców-zleceniodawców z terenu całego kraju, świadczenie usług w zakresie suszenia i przecierania drewna na potrzeby własne oraz na rzecz zleceniodawców z terenów województwa nowosądeckiego, śląskiego, bielskiego, krakowskiego, krośnieńskiego;
– Zakład Remontowo-Budowlany z/s w Łabowej – produkcja materiałów budowlanych w tym również ceramicznych na potrzeby własne i na rzecz odbiorców-zleceniodawców z całego kraju, świadczenie usług remontowo-budowlanych, montażu, konserwacji i naprawy urządzeń chłodniczych oraz maszyn i urządzeń przetwórstwa spożywczego na rzecz zleceniodawców z terenów województwa nowosądeckiego, śląskiego, bielskiego, krakowskiego, krośnieńskiego;
– świadczenie usług transportowych na terenie całego kraju;
Świadczenie usług w zakresie rekultywacji i melioracji gruntów w ramach umów zawartych z Instytutem Badawczym Dróg i Mostów oraz z Zakładem Geotechniki w Warszawie na terenie całego kraju;
– Świadczenie usług w zakresie wiercenia studni na terenie województwa nowosądeckiego;
– Prowadzenie ubojni drobiu w Łabowej – przetwórstwo mięsa drobiowego, produkcja wyrobów garmażeryjnych, przetwórstwo mięsa baraniego, produkcja wyrobów i przetworów warzywno-mięsnych, przetwórstwo mięsa wołowego i wieprzowego na zasadach określonych odrębnymi przepisami, sprzedaż przetworów i wyrobów na rzecz odbiorców na terenie całego kraju;
– prowadzenie działalności gastronomicznej i handlowej na terenie woj. nowosądeckiego – sprzedaż własnych wyrobów oraz pochodzących z zakupów od innych jednostek;
– prowadzenie mieszalni pasz i suszarni – produkcja pasz na zabezpieczenie własnych potrzeb paszowych oraz potrzeb rolniczych spółdzielni produkcyjnych z terenu woj. nowosądeckiego, świadczenie usług w zakresie mieszalnictwa i suszarnictwa z powierzonych surowców (ziarno, komponenty) na rzecz odbiorców z terenu woj. nowosądeckiego i sąsiednich: bielskiego, krakowskiego, tarnowskiego, krośnieńskiego;
– odsprzedaży zbędnych zapasów magazynowych w tym części zamiennych do maszyn i urządzeń rolniczych na rzecz członków spółdzielni, rolniczych spółdzielni produkcyjnych i innych jednostek współpracujących ze spółdzielnią w ramach wzajemnej pomocy.
Dzięki podpisaniu z Instytutem Budowy Dróg i Mostów oraz Hutą Małopanew w Ozimku umowy na wykonanie hydroobsiewu hałdy hutniczej o pow. 8 ha RSP w Łabowej zapoczątkowała nową działalność w dziedzinie rekultywacji i zazieleniania terenów (ochrona środowiska).
Modernizacja i rozbudowa zakładu drzewnego (we współpracy ze Stolbudem Warszawa) stolarni była poważną inwestycją w rozszerzaniu działalności pozarolniczej (nowe maszyny, narzędzia oraz zmiany w strukturze produkcji: nowy asortyment – palety, parkiet, boazeria).
Zakład Remontowo-Budowlany kierowany był od 1986 przez Zdzisława Szmigla (do 1986 kierował Krzysztof Kowal) prowadził szeroki zakres usług remontowo-budowlanych oraz inwestycyjnych na terenie województw nowosądeckiego, tarnowskiego, katowickiego. Oprócz prac remontowych w sferze ochrony środowiska prowadził prace na rzecz rolnictwa i sektora żywnościowego. ZRB współpracował z Kopalnią Węgla Kamiennego Mysłowice, Wytwórnią Sprzętu Górniczego „Dehak” w Mysłowicach. Z tego tytułu znacznie wzrósł majątek spółdzielni.
W 1986 roku przejęto w dzierżawę NPCB Bielowice Zakład Ceramiki Budowlanej – Cegielnia w Zawadzie (produkcja przeznaczona jest na potrzeby własne oraz na rzecz resortu oświaty i rolnictwa), a w roku 1987 przejęto w dzierżawę również kaflarnię (produkcja kafli do kominków).
Znaczącym osiągnięciem było oddanie do eksploatacji nowego zakładu produkcyjnego – ubojni drobiu, wówczas jedynej w województwie. Pierwszy ubój własnej produkcji odbył się w sierpniu 1987 roku. Od lutego dzięki współpracy z KGW w Łabowej zorganizowano stałą brygadę kobiet zajmujących się ubojem.
Na rok 1987 załoga spółdzielni liczyła 281 osób. Dysponowała wówczas własną stacją paliw i warsztatem mechanicznym zapewniającym stałą sprawność sprzętu i wyposażonym w nowe niezbędne urządzenia. Wszystkie prace remontowo-konserwacyjne własnych środków transportu wykonywane były we własnym zakresie, a ich stan na rok 1987 wynosił: 18 ciągników, 2 samochody ciężarowe do 3 t, 3 samochody ciężarowe powyżej 3 t.
W 1985 roku RSP „Pionier” podpisała umowę o współpracy ze Szkołą Podstawową w Łabowej z inicjatywy POP PZPR w roli zakładu opiekuńczego. Z tej racji ufundowała sztandar dla szkoły w 1987 roku. W tym samym roku w 35. rocznicę działalności Spółdzielnia Rolniczo-Produkcyjna „Pionier” otrzymała sztandar!
Po czasach prosperity gospodarczej w latach osiemdziesiątych spółdzielnia prowadziła działalność do 2018 roku.
Tekst: Celina Cempa©
Literatura:
Jan Wnęk, „Kolektywizacja wsi w powiecie nowosądeckim w latach 1949-1956” [w]: Almanach Sądecki R. XIX nr 3/4 (72/73), Nowy Sącz 2010, s. 86-117,
Sprawozdanie opisowe założenia spółdzielni produkcyjnej w gromadzie Nowa Wieś i Łabowa w gmina Łabowa pow. Nowy Sącz [w]: Archiwum Państwowe w Krakowie, Akta PZPR KW Kr 1223, k. 499, sygn. 29/1312/1223, str. 495-501,
Kronika RSP „Pionier” w Łabowej 1953-1988,
Rolnictwo w Polsce, Rolnicze Spółdzielnie Produkcyjne t. 1, Wydawnictwo Czarno-Biała, Bydgoszcz 2003.
0 komentarzy