KILKA UWAG O SOŁTYSTWIE W ŁABOWEJ W DAWNYCH WIEKACH CZ.1

Rzut oka na zielone łany dawnych sołtysów (plan pierwszy)

Mija właśnie w tym roku 430 lat od założenia wsi Łabowa na prawie wołoskim. Jan Branicki nadał 4 łany ziemi pod sołtystwo braciom Nazarowi i Piotrowi z Uhrynia. Pierwsi zasadźcy przyjęli później nazwisko Łabowskich. Sołtystwo z czasem uległo rozdrobnieniu.  Do czasów II wojny światowej sołtystwem czy sołtysówką nazywano ziemie Polańskich, Wisłockich, Wojtowiczów, którzy byli potomkami dawnych sołtysów Łabowskich.

Ruch osadniczy na prawie wołoskim zaczął się w Łabowej pod koniec XVI w. Jan Branicki wcześniej lokował wieś Uhryń. W dokumencie lokacyjnym Uhrynia wystawionym w 1585 r. w Zabełczu, tytułując się właścicielem Zabełcza i Łabowej, sprzedał sołtystwo Rusinowi Doroszowi za 80 florenów wraz z lasem graniczącym z Łabową i z potokiem Uhryń pod osadę  na prawie wołoskim. Z Uhrynia wywodzili się nabywcy lokowanego sześć lat później sołtystwa w Łabowej.

 W 1591 r. Jan Branicki nadał 4 łany gruntu pod sołtystwo w Łabowej braciom Nazarowi (Lazarowi) i Piotrowi z Uhrynia. W dokumencie lokacyjnym, potwierdzonym przez Lubomirskich w 1620 r., zaznaczono, że bracia Nazar i Piotr pochodzą z „niemieckiej wsi Wugrzyn” (germanis villae Wugrzyn), co może wskazywać na wcześniejszą lokację Uhrynia na prawie niemieckim. Sołtysi-zasadźcy Nazar i Piotr dali najprawdopodobniej początek rodowi Łabowskich, bo takim przydomkiem są określani w dokumentach. Wcześniej istniała tu osada założona zapewne na prawie niemieckim, ale załamanie się rozwoju osadnictwa na południowych ziemiach polskich spowodowało konieczność powtórnej lokacji wielu miejscowości.

Z tego okresu pochodzą również informacje o strukturach parafialnych na naszym terenie. Na rok 1581 datowana jest fundacja drewnianej cerkwi przez wspomnianego Jana Branickiego. Po Unii Brzeskiej w 1626 r. utworzono parafię unicką na podstawie ugody istniejących już okolicznych gromad Łabowej, Łabowca, Kotowa, Uhrynia Niżnego i Uhrynia Wyżnego, którą zawarto z ojcem Bazylim Wisłockim zwanym w dokumencie „ojcem Wasylem Łabowskim”. Ugoda określała powinności wiernych wobec parafii^[1]. Można przypuszczać, że w Łabowej mieszkała nieliczna grupa poprzednich osadników, gdyż ugoda miała obowiązywać tak mieszkańców wyznania greckokatolickiego, jak i rzymskokatolickiego. Dokument ten jest równocześnie potwierdzeniem istnienia wszystkich wsi wchodzących w skład parafii Łabowa przed końcem XVI w. Przywilej popostwa  ks. Bazyli Wisłocki zakupił za 100 zł od Stanisława hr. Lubomirskiego podczaszego koronnego^[2]:

Z wykazach poboru podatku za rok 1629 wynika, że  w Łabowej było 6 zagród kmiecych (21 grekokatolików). Inne okoliczne  istniejące już sołectwa nie zostały wymienione w wykazie być może z racji pozostawania jeszcze na wolniźnie. Sołtysem  był w 1629 roku Waśko Łabowski wpłacający podatek w  wysokości 29 florenów i 6 groszy od 6 zagród kmiecych, młyna sołtysiego i piły trackiej.

Od lokacji wsi do czasów galicyjskich w dokumentach zachowało się kilka imion sołtysich: 1591 Nazar i Piotr z Uhrynia, 1629 Waśko Łabowski, 1695 Demko i Warchał (zakupili rolę Popowcową), 1696 Daniel Łabowski, wójt (otrzymał przywilej na budowę młyna), 1744 Szymon Łabowski i jego syn Bazyli Łabowski, 1767 Jan Łabowski, Bazyli Łabowski, Warchał, sołtysi Łabowscy, koniec XVII w. Jacenty Łabowski.

Przywilej Józefa Karola hr. Lubomirskiego dla Daniela, wójta Łabowskiego, na budowę młyna na rzece Kamienicy, datowany na 4 czerwca 1696 r., Archiwum Narodowe w Krakowie Oddział na Wawelu, TSch 1033

W 1696 r. Daniel, wójt Łabowski, otrzymał przywilej na budowę młyna na rzece Kamienicy od Józefa Karola hr. Lubomirskiego, który zachował sobie prawo pobierania za każdy rok czynszu. Z treści dokumentu wynika, że do tej pory bracia sołtysi dzierżyli młyn wspólnie. Hrabia Lubomirski natomiast łaskawie zarządził, że przy budowie młyna, bracia powinni pomagać Danielowi, co będzie formą  spłaty z jego udziału we wspólnym młynie, do którego już rzeczony Daniel mieć prawa nie będzie. Choćby i też młyn powstał na cudzym gruncie, nikt nie powinien Danielowi czynić z tego powodu żadnej przeszkody. Tak zarządził właściciel Łabowej, nie zapominając o wyznaczeniu czynszu od nowego młyna: „Czynsz jednak z młyna tego do inwentarza według postanowienia pana ekonoma dawać co rok powinien będzie”. Młyn sołtysi przetrwał do II wojny światowej.

Rodzina sołtysów Łabowskich

Po lokacji sołectwa na prawie wołoskim nazwisko rodziny sołtysiej urobione zostało od nazwy wsi wpierw pewnie jako przydomek, a z czasem funkcjonujące jako nazwisko. Pierwsi sołtysi Nazar i Piotr pochodzili z Uhrynia. Waśko Łabowski wzmiankowany był w 1629 r. jako osoba wpłacająca podatek. Sołtystwo zyskało na znaczeniu dzięki zakupieniu w 1695 r. roli Popowcowej przez Demka i Warchała, „braci rodzonych”^[3], sołtysów Łabowskich od Józefa Karola hr. Lubomirskiego „za złotych 200 w srebrnej monecie”. W dokumencie ustalono również wysokość rocznego czynszu od zakupionej roli Popowcowej na zł 50.

Hrabia Józef Karol Lubomirski sprzedaje rolę zwaną Popowcową niżej sołtystwa leżącą Demkowi i Warchałowi, braciom rodzonym, sołtysom łabowskim, puszczam i nadaję zakupieństwem wiecznemi czasy, 1695, Źródło: ANKR, TSch, Sygn. 103

Rola Popowcowa zaznaczona jeszcze na mapach katastralnych w 1846 roku. Źródło: Archiwum Państwowe w Krakowie, Katastry galicyjskie z 1846 r., Łabowa, KG 2428, 2429

Na początku XVIII w. w dokumentach wzmiankowany jest sołtys Szymon Łabowski. W zbiorach prywatnych zachował się po nim testament z 1744 r., w którym określany jest jako „dziedzic sołtystwa łabowskiego z dawnych i niepamiętnych czasów”. Jego syn Bazyli był właścicielem dziedzicznym już tylko szóstej części sołtystwa^[4]. Sołtystwo Szymona nieustannie ulegało rozdrabnianiu między potomkami jego syna Bazylego Łabowskiego, którymi byli: Stefan, Jan, Jacenty, Szymon, Pelagia (zamężna za Józefem Wojtowiczem)^[5], Maria (zamężna Taras). Najstarszy Stefan, któremu przypadło sołtystwo po ojcu przekazał w testamencie majątek córce Teodorze, zamężnej za Klemensem Wisłockim (1784-1873).  Sołtystwo po Jacku przeszło na rodzinę Polańskich i Tałpaszów, a po Szymonie na jego syna Daniela. Wynika z tego fakt, że sołtystwo po Bazylim Łabowskim w XIX w. przypadło w zasadzie potomkom po kądzieli. Śledząc schematy rodzinnych powiązań, można stwierdzić, że jedna szósta sołtystwa Łabowskich „z dawnych i niepamiętnych czasów” po „sławetnym” Szymonie Łabowskim drogą ożenków i dziedziczenia przypadła w rezultacie rodzinom Wisłockich, Polańskich, Tałpaszów i Wojtowiczów.

Zapis połowy sołtystwa w formie darowizny przez matkę na rzecz syna Józefa Wuytowicza wstępującego w związek małżeński z Pelagią Łabowską, córką „sławetnego Bazylego”w intercyzie małżeńskiej 1767 r. Źródło: ANKR o. W, TSch, Sygn. 1033.

Z rodziną Jacentego Łabowskiego, syna Bazylego, a wnuka „sławetnego” sołtysa Szymona wiążą się początki sołtysiej rodziny Polańskich. Jacenty zmarł przed 1818 r., a pozostała po nim wdowa Akwilina Łabowska postanowiła zadbać o swoje dzieci i pozostały majątek. Sukcesorkami majątku zostały córki. Z treści intercyzy z 1818 roku spisanej na okoliczność ślubu córki Tekli wynika, że Jacenty i Akwilina Łabowscy mieli pięcioro dzieci: Pelagię, Annę, Anastazję oraz synów Łukasza i Benedykta „przeznaczonych do edukacji”. Właścicielami „połówki szóstej części sołtystwa y czwartey części Roli Popowcowej z prawem zakupieństwa” został Teodor Tałpasz, który ożenił się z Anastazją Łabowską. po jego śmierci Anastazja wyszła za mąż w 1827 roku za kowala  Łukasza Wieczorkowaskiego. Ślub wzięli w Tyńcu, a udzielił go kuzyn Anastazji ks. Jakub łabowski, (1778-1833), syn Jana i Pelagii, proboszcz tyniecki. Pozostałe córki Jacentego Anna i Pelagia Łabowskie dziedziczyły pozostałą część sołtystwa po połowie i były zobowiązane do wykształcenia i wspomagania braci: Pelagia – Łukasza, a Anna – Benedykta. Pelagia poślubiła Michała Polańskiego, syna sołtysa Teodora z Polan. Michał Polański (1794-1857) został ponadto wyznaczony na zarządcę drugiej połowy majątku, który przypadł nieletniej Annie oraz został opiekunem niepełnoletnich szwagrów i szwagierki Anny oraz teściowej Akwiliny Łabowskiej.

Z testamentu Łukasza Łabowskiego z 1841 roku, kupca z Częstochowy, który był kuzynem Pelagii Łabowskiej dowiadujemy się, że Benedykt Łabowski, syn Jacentego faktycznie zdobył wykształcenie i był długoletnim profesorem szkół Wieluńskich. W testamencie dostał od stryja 10 tys. złp. oraz 100 złotych imperiałów i 100 złotych dukatów. W akcie zgonu Łukasza Łabowskiego jest wzmianka, że Benedykt Łabowski był profesorem szkół guberialnych i w 1841 r. miał 30 lat. Siostry w jego przypadku wypełniły ostatnią wolę ojca.

Od czasu brzemiennego w skutkach ślubu Pelagii Łabowskiej z Michałem Polańskim, czyli od 1818 r. do Akcji Wisła ta część sołtystwa pozostawała nierozdrobniona w rękach rodziny Polańskich, którzy byli najpoważniejszymi po hr. Stadnickim possesorami, czyli właścicielami w Łabowej. Rodzice Michała Polańskiego pochodzili ze szlacheckiego rodu i tytułowani byli w dokumentach jako nobilis, pieczętując się herbem Pogoń.

O rodzinie sołtysów Polańskich w następnej części.

Tekst: Celina Cempa©

Przypisy:

[1] Sprawozdanie z wizytacji dekanalnej parafii Łabowa z 1761 r., Archiwum Państwowe w Przemyślu, Archiwum Greckokatolickiego Biskupstwa w Przemyślu Sygn. 39, s. 35-36.

[2] Schematyzm greckokatolickiej eparchii przemyskiej za rok 1879, s. 278.

[3] Nazwa osobowa Demko, odnotowana już w 1424 roku, ma następujące potencjalne podstawy etymologiczne: 1. imię Demitr (= Dymitr), 2. imię Demian (= Damian), 3. gwarowe określenie dem = dym, Zob.: Kazimierz Rymut, Nazwiska Polaków. Słownik historyczno-etymologiczny, Kraków 1999, t. I, s. 130; Bartłomiej, Warchał. Zob.: Słownik imion, pod red. nauk. A. Zaręby, Ossolineum, Wrocław 1991, s. 45-46.

[4] Testament Stefana Łabowskiego z 1810 r., zbiory prywatne Bohdana Hryńczuka.

[5] Darowizna połowy sołtystwa na rzecz Józefa Wujtowicza datowana na 1767 r., ANKR o. W., TSch., Sygn. 1033