Celina Cempa
Nowa Wieś była lokowana na prawie wołoskim w II połowie XVI w. Nie była to lokacja na surowym korzeniu, bo sama nazwa wskazuje na powtórną lokację wsi. Wcześniejsze osadnictwo nastawione na produkcję rolną musiało okazać się nietrwałe lub hamowały ją skutecznie epidemie, długotrwałe nieurodzaje powodujące głód, wojny, zbójnictwo, wysoka śmiertelność dzieci. W dokumentach pojawia się nazwa Wola (1581) i Nowa Wola (1629, 1680). Kolonizacja wołoska miała przestawić gospodarkę rolną na tory pastersko-hodowlane dostosowane do terenów górskich. Lokacja Nowej Wsi w dobrach Branickich zbiegła się z lokowaniem na prawie wołoskim sąsiednich miejscowości (Łosie 1588, Uhryn 1585, Łabowa 1591). Ten nowy wariant osadniczy zakładał lokację na surowym korzeniu, czyli pustce osadniczej (tak było w Łosiem) lub na terenie już zasiedlonym, przewidując jednak asymilację nowych osadników z dotychczasowymi mieszkańcami (Nowa Wieś, Łabowa).
Parafia unicka w Nowej Wsi (zapewne w miejsce parafii prawosławnej) założona została po Unii Brzeskiej z inicjatywy biskupa krakowskiego Bernarda Maciejowskiego, a uposażona przez Jana Branickiego w 1602 r., ówczesnego właściciela Dóbr Nawojowskich. Przywilej ten datowany w Wielopolu na dzień św. Doroty 1602 r. nadawał parafii w Nowej Wsi jeden łan ziemi. Rola zwana rolą Iwana Chomeia leżała między rolą Waska Fereslisaka, a rolą Iwana Tacioka. Popostwo w Nowej Wsi od Jana Branickiego kupił za 100 zł Iwan Połochowicz. Nazwisko takie odnotowane jest jeszcze w 1788 r., kiedy zmarł bakałarz niejaki Bazyli Połochowicz (baccalarius ecclesia in Nowa wieś), mający lat 80. Uposażenie parafii stanowiło 36 mórg ziemi i 25 mórg lasu. Przywilej potwierdził ponownie książę Michał Lubomirski na zamku w Wiśniczu 31 marca 1696 r. Protokół z wizytacji parafii w 1740 r. informuje, że „cerkiew i dzwonnica opatrzone należycie. Cmentarz parkanem obwiedziony”.
Pieczęć cerkwi w Nowej Wsi z podpisem ks. Jana Chryzostoma Durkota, 1875
Pieczęć urzędu parafialnego w Nowej Wsi , 1889
Cerkwie z czasów lokacji Nowej Wsi nie zachowały się. Do czasów współczesnych przetrwała drewniana cerkiew z 1795 r. pw. Narodzenia Bogurodzicy remontowana w 1884 r. oraz 1940 r. Kubatura cerkwi wynosiła 2000 m³, a powierzchnia 300 m². Wielkością dorównywała zatem niewiele starszej murowanej cerkwi w Łabowej pochodzącej z 1784 roku. Po 1945 roku cerkiew w Nowej Wsi zamieniono na kościół katolicki. Dostosowana została do obrządku łacińskiego przez rozebranie dolnej części z ikonami namiestnymi. Drzwi diakońskie i carskie przekazano w latach 1969, 1970 do cerkwi w Maciejowej. Cerkiew całkowicie spaliła się w czerwcu 1975 roku. Budynek liczył wówczas sobie 180 lat.
Parafianie z ks. Wasylem Smolińskim, 1933, Archiwum Łemkowskiego Zespołu Pieśni i Tańca „Kyczera”
Cerkiew Nowej Wsi , lata międzywojenne
Fragment karty zabytku dotyczący cerkwi w Nowej Wsi, widok cerkwi oraz wnętrza z niekompletnym ikonostasem, lata 60. XX w., WUOZ Nowy Sącz
Uroczystości Wielkiejnocy, Nowa Wieś, na zdjęciu ks. Wasyl Smoliński, lata 30. XX w., Archiwum łemkowskiego Zespołu Pieśni i Tańca Kyczera
Wesele w Nowej Wsi, goście z ks. Wasylem Smolińskim, lata międzywojenne XX w., Archiwum Łemkowskiego Zespołu Pieśni i Tańca „Kyczera”
Ciekawe są informacje dotyczące nowowsiańskiej populacji. W rejestrach poborowych z 1629 r. podatek wpłacany jest od 22 gospodarstw grekokatolików, a w 1680 r. od Fary (parafii) Nowa Wola (Nowa Wieś) płacony jest od 2 dworzyszcz z sołtysem, jednego koła zakupnego (czyli młyna) i czterech zagród z rolami (wysokość podatku wynosiła 129 florenów i 18 groszy).
Na galicyjskich mapach katastralnych z 1846 r. na terenie Nowej Wsi zaznaczono kilka młynówek. Dobrze widoczna jest młynówka wykopana poniżej cerkwi, która napędzała koło wodne funkcjonujących tam młyna i folusza przy parceli nr 82. Przed II wojną światową w Nowej Wsi było czynnych kilka młynów, kuźnia, olejarnia, tartak i folusz. Należały do Łemków i Żydów. Księga adresowa Polski za lata 1929-1930 wymienia właścicieli młynów, którymi są: Gomuła H., Kasienczar H., Płaskoń J., Żyłycz S. Młyny funkcjonowały jeszcze po II wojnie światowej do czasu elektryfikacji wsi.
Tereny Nowej Wsi przy granicy z Łabową, 1846
Centralna część Nowej Wsi z zaznaczoną cerkwią i rolami, 1846
Nazwy ról na galicyjskich mapach katastralnych, 1846
Tereny wokół cerkwi z widoczną młynówką na Kamienicy, młynem i zabudowaniami, 1846
Wieś zaludniała się stopniowo, a jej położenie w dolinie Kamienicy było dla osadników atrakcyjne, na co wskazuje rosnąca sukcesywnie liczba mieszkańców. W wykazach zrobionych do celów wojskowych w 1777 roku zaznaczono: Nowa Wieś liczy: 642 mieszkańców, 110 domów, 119 rodzin chrześcijańskich i 3 żydowskie. Była w tym czasie największą wsią w dobrach nawojowskich, znacznie większą od Łabowej, która miała 69 domów i 457 mieszkańców. Nawojowa natomiast – 58 domów, 390 mieszkańców. Drugą pod względem ilości mieszkańców w szlacheckich dobrach nawojowskich była Kamionka Wielka (558 mieszkańców, 78 domów).
Na początku XIX w. w latach 1807/1808 w Nowej Wsi stało 128 domów, w których mieszkały 173 rodziny, rolę uprawiało 100 kmieci, pracowało 41 komorników i zagrodników, 60 pozostałych mężczyzn trudniło się innymi zawodami, we wsi było 207 dzieci i młodzieży do lat 17 i 440 kobiet. Z ogólnej liczby 858 mieszkańców 9 osób nosiło tytuł szlachecki (mogli nimi być: dzierżawcy folwarku, wyżsi urzędnicy w dobrach Stadnickich lub księża z rodów szlacheckich). W tym czasie w Nowej Wsi był folwark pański dzierżawiony zapewne przez drobną szlachtę. Dynamika wzrostowa populacji Nowej Wsi utrzymywała się do 1945 r. Po wyzwoleniu w wykazach urzędu gminy w Łabowej z lutego 1945 r. w Nowej Wsi mieszkało 950 mieszkańców i stało 155 domów. Po deportacji Łemków na sowiecką Ukrainę i akcji „Wisła” Nowa Wieś ustąpiła liczebnie Łabowej. Obecnie zamieszkuje ją 1079 mieszkańców i znajduje się 251 budynków mieszkalnych (wg. danych UG Łabowa na 30.06.2025). Łabowa ma na obecną chwilę 1750 mieszkańców i 409 budynków mieszkalnych.
Tekst: Celina Cempa©
0 komentarzy