KAMIANNA NA ŚCIEŻKACH HISTORII

Celina Cempa

Kamianna leży w całości na terenie Beskidu Niskiego (podobnie jak Kotów i Krzyżówka). Zajmuje teren górskiego pasma  Margoń – Czerszla. Najwyższe szczyty to Dział 842 m n.p.m., Ubocz 820 m n.p.m. oraz Czerteże 789 m n.p.m. Przez wieś przepływa rzeka Kamianna o długości 3,2 km, która wpada do Mostyszy, a Mostysza do Białej Dunajcowej. Źródła rzeki Kamianna znajdują się na wysokości 620 m n.p.m. Jedyna to rzeka w gminie Łabowa nie leżąca w zlewni Kamienicy Nawojowskiej, choć zarówno Biała D. jak i Kamienica N. wpadają ostatecznie do Dunajca. Do Kamiannej można wybrać się na spacer niebieskimi szlakami: z Krzyżówki przez Pasieczki i Jaworynki lub z Kamiannej na Kozie Żebro (888 m n.p.m.) przez Kopiec, Czerszlę i Tokarnię. W Kamiannej znajduje się najbardziej wysunięty na wschód punkt gminy Łabowa o współrzędnych 20º57’54″E.

Kamianna jest znaną miejscowością turystyczną, a  z kamiańskimi widokami można się zaprzyjaźnić, oglądając film na YU z portalu DRONEM W CIEKAWE MIEJSCA tu

Kamianna należała do historycznego latyfundium biskupów krakowskich zwanych Państwem Muszyńskim lub Kresem Muszyńskim z własną administracją, sądownictwem i wojskiem. Po I rozbiorze dobra przejęli Austriacy jako dobra kameralne zasilające tzw. fundusz religijny. Do 1802 roku dzierżawił  je hr. Skrzyński, a w 1809 roku z Kamianna należała do spółki Arnstein, Eskeles, Geymüller i Steiner. Część lasów w Kamiannej zakupili w późniejszym czasie Stadniccy z Nawojowej, w 1882 r. należało do nich 51 morgów ziemi ornej oraz 449 mórg lasu[1].

Pierwsza wzmianka o Kamiannej datowana na 1520 rok pochodzi z kroniki parafii greckokatolickiej w Bereście. Za datę lokacji wsi na prawie wołoskim wymienia się rok 1577, co wynika z dokumentu bpa Piotra Myszkowskiego, gdzie napisano:

dla Jacka Łuczkowca y sukcesorów Jego na osadzenie wsi  Kamianny nad przebijanym Potokiem na dwa łany sołtystwa y na obszar na nawsie, na młyn, folusz, piłę tracką, osadzić tyle powinien kmieci sołtys, wiele można będzie, na łanie każdego dwa dni kmiecie robić powinni sołtysowi, a trzeci dzień na tłokę. Sądy sołtys ma odprawować, z których iemu trzeci należy pieniądz, a dwa do skarbu[2].

Była cerkiew prawosławna w Kamiannej, obecnie kościół katolicki, 2025. Fot. C.C.

Parafię greckokatolicką erygował biskup krakowski Jan Zadzik. Przywilej popostwa otrzymał w 1637 roku Piotr Przysłopski i jego sukcesorzy od pomienionego biskupa. Uposażenie parafii pochodzi jednak z fundacji sołtysiej, bo ksiądz biskup nie dołożył do interesu. Na popostwo łan ziemi przekazał sołtys Ignacy Łuczkowiec w 1636 roku, stąd rola poświętna nazywana była rolą Ignatowską. Szematyzm pod red. Juliana Nykorowicza z 1879 roku przytacza treść tego dokumentu:

Jakób Zadzik z łaski Bożej Biskup Krakowski, książę siewierski etc. Oznajmujemy, iż my przychilając się do dekretu przez komisarze nasze na Muszynie dnia 18 sierpnia R.P. 1636, blisko przeszłego uczyniony „łan rolej zupełny w Kamiany leżący Ignatowski nazwany, w Kluczu naszym Muszyńskim x. Piotra Kamieńskiego dziedziczny do Cerkwie Kamiański przyłączamy” i popostwo na niej fundujemy i wsi Polanie farę do tej cerkwi Kamianny naznaczamy, tenże łan od czynszów podróży i wszelkich innych ciężarów podatków i powinności jako grunt duchowny wyjmujemy, i wolnym jak insze Popostwa aż do żywota jego osoby czyniemy; Stakim dodatkiem iż względem dochodów stołu naszego: na każdyj rok ma dawać na św. Marcin do skarbu naszego taler jeden, albo złotych trzy polskich, a jeśliby po zejściu onego z tego świata, syn jego godny popostwa nie był znaleziony, tedy ten, który na popowstwo po nim następować będzie, łan ten podług szacunku przez ludzi przysięgłych z obydwu stron na to wysadzonych wynalezionego, sukcesorom jego zapłacić będzie powinien. Działo się w Radłowie 13. Stycznia R.P. 1637.

Nieistniejący budynek szkoły w Kamiannej, widok z 1985. Fot. Zbigniew Moździerz www.zabytek.pl

Kamianna, Mapa katastralna galicyjska, 1846. Fot. Archiwum Narodowe w Krakowie

Przedstawiciele rodziny Przysłopskich byli księżmi, kopistami ksiąg cerkiewnych, diakami, bakałarzami w szkole przycerkiewnej. Kamianna w latach 1784-1866 była kapelanią, należącą do dekanatu Grybów. Potem była tu parafia. Drewniane cerkwie były budowane w latach: 1689, 1780, 1892

Trebnik. Księga cerkiewna z Kamiannej, ręcznie kopiowana, ze zbiorów Mykoły Tkaczyka

Mimo uciążliwych warunków do gospodarowania Kamianna była  ludną wsią. Na pewno była mniej zalesiona. Role uprawne ciągnęły się prostopadłymi pasami do drogi, a wieś miała łańcuchową zabudowę. Widać to doskonale na austriackich mapach z czasów galicyjskich (1846 rok, wykonał geodeta Wilhelm Dawidek), gdzie wyróżniono nazwy lasów: Stumina, Za Działem, Jaworynki, Punaty. Pojawiają się nazwy części wsi: Podjaworynki, Dolina, Dział, Krzesanina. Po I rozbiorze z austriackich spisów wojskowych wynika, że wieś leżała w dominium Tylicz i liczyła 320 osób. W 1807 r. odnotowano już 423 mieszkańców, 88 rodzin, 66 domów, 37 kmieci, 35 komorników i zagrodników oraz 30 mieszkańców o innym statusie zawodowym i społecznym. Dane na rok 1831 informujące o 515 mieszkańcach, pokazują, że dorównywała w zaludnieniu Roztoce W. (506) czy Uhryniowi (545). Łabowa w tym roku liczyła 654 mieszkańców. Ilość mieszkańców zmieniała się wskutek przetaczających się epidemii, wojen czy lat głodu. Epidemie cholery okazały się łaskawe w 1831 roku (15 ofiar) i w 1873 (32). Największe straty przyniosła epidemia cholery w 1847 roku, kiedy zmarło 121 osób w jednym roku. W latach 1886-1895 wieś liczyła 420 osób.  W lutym 1945 r. w Kamiannej było 71 domów oraz 435 mieszkańców. Dane nie są ścisłe, bo jeszcze nie zakończyła się wojna i mieszkańcy nie wrócili z frontu lub robót przymusowych. Obecnie w Kamiannej mieszka 230 osób i są 63 budynki mieszkalne. Wsród 13 miejscowosci w gminie daje to Kamiannej 9. miejsce pod względem ilości mieszkańców (dane UG Łabowa na 30 czerwca 2025 roku).

Cerkiew pw. św. Parascewy w Kamiannej. Fot. prof. Roman Reinfuss, 1934. Źródło: Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku, Sygn. ŁXIV199.

Kościół w Bukowcu, była cerkiew św. Parascewy w Kamiannej. Widok współczesny Fot. www.mojamalopolska.pl

Najstarsze zachowane zapisy w księgach chrztu pochodzą z 1674 r. Sołtys Maliniak i jego żona Julka przynieśli do chrztu córkę Fennę. Chrzestnymi byli Damian, prezbiter kamiański i jego „żona Hanusia – popadia”. W 1732 r. ochrzczona została Anastazja, której rodzicami byli Jan, „popowicz kamiański i jego żona Marynia”, a chrzestnymi Teodor Małyniak i Ewdokia „popowiczka polańska”. Najstarsze zapisy z księgi zmarłych zawierają wpisy z 1754 r., kiedy prezbiter kamiański Teodor pogrzebał przy cerkwi sługę bożego Jana Rusina. Z księgi małżeństw pochodzą fragmenty zapisów z roku 1730. W 1739 r. prezbiter kamiański Teodor udzielił ślubu Wasylowi, popowiczowi z Berestu i Tatianie, córce sołtysa Grzegorza Żylicza z Kamiannej, świadkami byli: „Ioann Berestiański, Wanio Malindajko, Bałus, sołtysi kamiańscy”[6].

Na frontach Wielkiej Wojny zginął jeden mieszkaniec, a 4 odniosło rany lub znalazło się w niewoli rosyjskiej. W obozie Tallerhof w Austrii znalazła się jedna osoba, a w obozie zmarł pochodzący w Kamiannej znany duchowny i pisarz ks. Mikołaj Małyniak.

Po I wojnie światowej prężnie działała w Kamiannej Czytelnia im. Kaczkowskiego. W czasie II wojny światowej na roboty do Niemiec zabrano piętnaście osób. Po zakończeniu II wojny światowej agitacji do wyjazdu na wschód ulegli niemalże wszyscy, wybierając metryki i świadectwa ślubu, co zostało odnotowane w księdze parafialnej. Na listach wysiedlonych w kwietniu 1945 roku znajduje się 415 osób. Podczas akcji „Wisła” w 1947 roku wyjechało jeszcze 43 mieszkańców Kamiannej wysiedlonych na zachodnie ziemie Polski. Wyjeżdżający na Ukrainę zabrali najcenniejszego rzeczy cerkiewne. W dwie skrzynie zapakowano wyposażenie cerkiewne, w tym dzwony. Część wyposażenia podarowano do cerkwi w Hadziaczu i Połtawie. Ewangeliarz z 1780 roku i ikona fundacji Aleksego i Aleksandry Jadłowskich została podarowana do cerkwi w Podhajcach.

Cerkiew pw. Św. Parascewy w Kamiannej, wybudowana w 1892 r., przewieziona do Bukowca w 1948 roku. Fot. z 1940, autor nieznany, ze zbiorów Angeliny Gorowczenko udostępnił Jacek Nowak

Oryginalny krzyż wieńczący cerkiew św. Parascewy w Kamiannej. Znajduje się przy obecnego kościoła. Fot. Jacek Nowak

Konwersja na prawosławie

W czasach II Rzeczpospolitej Kamianną ogarnął ruch religijny związany z konwersją na prawosławie, mający podłoże religijno-polityczne. Powrót do prawosławia nastąpił we wrześniu 1928 roku. Dokonał jej hieromnich Borys (Mydlak) z Piorunki. Hieromnich to mnich posiadający święcenia kapłańskie. Kamiańscy wierni oburzeni byli zawieszeniem w cerkwi obrazu Jozafata Kuncewicza i postanowili wrócić do wiary swoich przodków. Takie tłumaczenie napisał w 1932 roku sołtys Kamiannej Michał Żuk w tekście do warszawskiej gazety „Słowo”, choć niebagatelną rolę odegrali agitatorzy prawosławni rozproszeni po całej Łemkowszczyźnie. Z cerkwi greckokatolickiej p.w. św. Parascewy zabrano część wyposażenia, nie bez protestu pozostałych parafian unickich. Pierwsze nabożeństwa w niewykończonej chacie Sofroniusza Mochnackiego odprawiał ks. Aleksander Iwanowicz z Królowej Ruskiej. Stosunkowo szybko, bo w 1931 roku, wybudowano drewnianą, krytą dachówką cerkiew (czasownię) p.w. śś. Kosmy i Damiana oraz zadbano o jej wystrój. Konsekracji dokonał w 1938 roku biskup ostrogsko-dermański Szymon. Parafia posiadała też cmentarz o powierzchni 0,42 ha i niewielkie dwuipółhektarowe gospodarstwo. W 1933 roku wybudowano plebanię. Od 1935 roku proboszczem Kamiannej był o. Petro Rudź, wcześniej proboszcz w Hyrowej, który zmarł w 1942 roku. Spoczywa na nowym cmentarzu we Florynce.  Parafię w Kamiannej wspierali emigranci ze Stanów Zjednoczonych, pomagając w budowie i wyposażeniu cerkwi. Cmentarz prawosławny jest obecnie nieczynny [4]. Zachowały się dwa cmentarze greckokatolickie, z których jeden jest nieczynny, a drugi pełni rolę cmentarza parafialnego [5]. Można przypuszczać, ze w pobliżu nieczynnego cmentarza mogła znajdować się starsza cerkiew unicka. Była cerkiew prawosławna służy obecnie jako kościół katolicki.

Była plebania prawosławna w Kamiannej, widok z 1985 r. Archiwum Jacka Nowaka

Po akcji „Wisła” w 1947 roku wieś zasiedlono osadnikami z Pienin i Gorców. W 1960 roku proboszczem w Kamiannej był ks. Henryk Ostach, pszczelarz i społecznik. Wykorzystując miejscowy mikroklimat – otaczające wieś góry, porośnięte jodłowymi lasami tworzące naturalny filtr dla czystego powietrza, wody i gleby – stworzył wizję utworzenia międzynarodowego centrum pszczelarstwa, szczególnie w kręgu pszczelarzy Słowian. Pszczoły z powodzeniem hodowali również od wieków Rusini i prowadzenie gospodarki pasiecznej nie było im obce.

Kościół w Kamiannej, 2022. Fot. Katarzyna Bielak

Wnętrze kościoła w Kamiannej, 2022. Fot. Katarzyna Bielak

Znani kamianianie

Ivan Litynśkyj (1860-1908), wyświęcony w 1883 roku, zmarł 15.04.1908 w miejscowości Czukiv dekanatu Samborskiego. Pełnił posługę kapłańską w Kamiannej (dekanat Grybów), 1883-1886; w Hańczowej (dekanat Gorlice) 1886-1897; w parafii Czukiew (dekanat Sambor) 1897-1908. Włożył istotny wkład w rozwój rusińskiej etnografii. Opisywał miejscowe zwyczaje i drukował je w gazetach lwowskich.

Ioann Prysłopski (1700-1773), ksiądz greckokatolicki, urodzony w Kamiannej, twórca przekładów literatury religijnej z łaciny na język ludowy. Pod wpływem idei Oświecenia przetłumaczył na język łemkowski i opatrzył objaśnieniami obszerne fragmenty Wielkiego Zwierciadła Przykładów (Speculum exemplorum), zawierające 273 historie edukacyjne. Był to bardzo popularny w średniowieczu zbiór przykładów kaznodziejskich i opowieści budujących, wydany w języku polskim w 1612 roku. Ks. Prysłopski uważany był również za autora przekładów innych utworów o treści religijnej na użytek cerkwi w Kamiannej: Bohohłasnyk, Irmołogion, Liturgicon św. Jana Złotoustego, Pieśni cerkiewne na wszystkie święta (1734), te ułożone we współpracy z Pamwą Beryndą. Przygotował również oryginalny Psałterz Dawidów, w którym do każdego psalmu cerkiewnosłowiańskiego dodał objaśnienia po łemkowsku[7]. Podobno podczas pracy korzystał z przekładów ks. Jakuba Wujka oraz Jana Kochanowskiego. Jego przekłady należą do zabytków literatury cerkiewnej, w których odnaleźć można elementy języka łemkowskiego[8]. więcej tu

Mikołaj Małyniak (1851-1915), znany ksiądz greckokatolicki, urodzony w Kamiannej, ukończył studia teologiczne w Rzymie (1875), po krótkim etapie pracy w Seminarium Duchownym we Lwowie pracował w wielu parafiach, pisarz, doktor teologii i filozofii, pisarz, publicysta, jeden z najbardziej wykształconych duchownych łemkowskich. Był autorem rozważań, kazań, wspomnień, przemyśleń, wierszy i innych form literackich wydawanych w cyklu Ziarna gorczycy publikowanych w częściach w latach 1900-1910 oraz w czasopismach najczęściej pod pseudonimami Kamianyn/Kamianin. Zmarł w obozie Tallerhof na terenie Austrii. O życiu ks. Małyniaka można przeczytać więcej tu

Nestor Żyłycz (1914-1989), ps. Lubomir Kamiański, poeta, pisarz, nauczyciel, publicysta o sympatiach prorosyjskich i prokomunistycznych. Urodził się w Kamiannej. Ukończył gimnazjum w Muszynie i seminarium nauczycielskie w Samborze. Pod koniec lat 30. XX w. rozpoczął pracę nauczyciela w szkołach na Łemkowszczyźnie. Z powodu lewicowych poglądów aresztowany przez polskie władze, a podczas okupacji hitlerowskiej w 1942 r. – przez policję ukraińską. Uciekł z więzienia w 1944 r. i wyemigrował do radzieckiej Ukrainy, gdzie pracował jako nauczyciel do 1974 r. Żylicz jest autorem 350 wierszy, poematu autobiograficznego, powieści z życia Łemków, szkicu Nikifor Drowniak oraz  artykułów publicystycznych o życiu podczas okupacji niemieckiej na Łemkowszczyźnie. Utwory Żylicza nie były publikowane ani na Ukrainie, ani w Polsce, niewielka ich część była drukowana w gazetach i almanachach Łemko-Sojuza w USA i Kanadzie. Zmarł w Wodianie (obecnie Zimna Woda) koło Lwowa. Jego krótki życiorys można znaleźć tu  więcej

Z Kamianną związana jest działalność ks. Henryka Ostacha (1924-2011) więcej tu, który przybywszy do Kamiannej w 1960 roku nadał kierunek rozwojowi wsi. Jego wizją było uczynienie z Kamiannej centrum pszczelarskiego na dużą skalę. Jest to znacząca postać w historii wsi. Kontynuatorem jego idei był Jacek Nowak (1954-2025) więcej tu, mistrz pszczelarski, człowiek wielkiego formatu, który ożywił życie Kamiannej na płaszczyźnie biznesowej, społecznej i pszczelarskiej. Obydwaj zapoczątkowali proces budowania lokalnej marki opartej na pszczelarstwie i jego pożytkach. Ale to już temat na odrębny artykuł.

Tekst: Celina Cempa©

Źródła

1. Kopie ksiąg metrykalnych parafii Kamianna 1784-1866 (Sygn. 56/142/0/6973), 1867-1880 (Sygn. 56/142/0/6974), Archiwum Państwowe w Przemyślu
2. Biogram Teodora Żyłycza, „Zahoroda” 2003 nr 1, s. 20-24
3. Blazheiovskii Dmytro, Historical Shematism of the Eparchy of Peremysh l including the Apostolic Administration of Lemkivshchyna (1828 – 1939), Kameniar, Lviv 1999
4. Encyclopedia of Ukraine, ed. Danylo Husar Struk, University of Toronto, Toronto-Buffalo-London, 1993
5. Olena Duć-Fajfer, Teodor Żylicz, [w]: „Łemkiwskij Kalendar”, Krynica-Legnica 1999, s. 112-117.
6. Bohdan Horbal, Łemkowskie utwory rękopiśmienne XV-XVII wieków i ich los, „Almanach Ruskiej Bursy”, 2012, s. 25-38
7. Dorota Rolka, Kamianna. Opis miejscowości, [w]: Ziemia Łabowska pod red. Celiny Cempy i Jerzego Chronowskiego, s. 195-202
8. Anna Rydzanicz, W centrum pszczelarstwa, „Przegląd prawosławny”, 2018 nr 9

Przypisy

[1] Dorota Rolka, Kamianna. Opis miejscowości, [w]: Ziemia Łabowska, s. 195-202.

[2] Inwentarz Klucza Muszyńskiego z 1732 roku, fond 134/2/537, Ukraińskie Archiwum Państwowe we Lwowie. Por.: Stanisław Płaza, Sołectwa w powiecie sądecko-czchowskim w XIII-XVIII wieku, „Rocznik Sądecki”, t. 9, Nowy Sącz 1968, s. 6.

[3] Dymitr Blażejowski, s. 221.

[4] Cmentarz prawosławny znajduje się na działce nr 79 w pobliżu budynku OSP w Kamiannej i jest własnością Diecezji Przemysko-Sądeckiej Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego (siedziba Diecezjalnej Kurii Prawosławnej jest w Sanoku).

[5] Obszerniejsze informacje na temat cmentarzy w Kamiannej. Zob.: C. Cempa, Szkice łabowskie, Łabowa 2015, s. 172-174.

[6]  Schematyzm Greckokatolicki pod. red. Juliana Nykorowicza, 1879, s.272-273.

[7] Olena Duć-Fajfer, Literatura łemkowska w drugiej połowie XIX wieku i na początku XX wieku, Wydawnictwo PAN, Kraków 2001, s. 345; Olena Duć-Fajfer, Łemkowska przestrzeń literacka – rys historyczny, „Języki Obce w Szkole” 2001 nr 6, s. 2.

[8] Wiele parafii greckokatolickich na Łemkowszczyźnie używało ksiąg liturgicznych kopiowanych odręcznie, bo nie wszyscy mogli sobie pozwolić na księgi drukowane. Często lokalni skrybowie dodawali teksty objaśniające w języku ludowym. Kopiowaniem zajmowali się duchowni lub anonimowi skrybowie ze szkółek rękopiśmiennych działających w Sanoku i Odrzechowej. Ioann Prysłopski sam tłumaczył i pisał objaśnienia ksiąg cerkiewnych. Łemkowskie księgi rękopiśmienne pozostawały w użyciu do pocz. XIX w. Niektóre przetrwały do II wojny światowej w różnych prywatnych zbiorach. Roman Prysłopski (1866-1941), ksiądz z Żegiestowa, posiadał rękopis Psałterza objaśnionego I. Prysłopskiego datowany na 1760 r. Na s. 151 tego dzieła zachował się podpis jednego z właścicieli rękopisu, którym był sołtys kamiański Fiedosij Prysłopski. Tenże egzemplarz Wielkiego Zwierciadła Przykładów odnalazł się w Szlachtowej u jednego gospodarza i został odkupiony w 1911 r. do Biblioteki Kapituły Greckokatolickiej w Przemyślu. Kamianna była miejscem, gdzie już 100 lat przed przekładami I. Prysłopskiego przepisywano ręcznie księgi cerkiewne. Jednym z kopistów był pracujący tam Ioann Tokarski, który sporządzał kopie najpewniej na zamówienia do różnych cerkwi. Nieliczne zachowane rękopisy z cerkwi łemkowskich znajdują się w Muzeum Narodowym w Warszawie, jest tam, m.in. Wielkie Zwierciadło Przykładów ks. Ioanna  Prysłopskiego.